عید پاک (به زبان انگلیسی: Easter)، مهم ترین روز در مسیحیت محسوب می شود که دارای تاریخ متغیر در تقویم کلیساهای مسیحی است. این روز به عنوان عید رستاخیز عیسی مسیح بوده که بر اساس روایات مسیحی سه روز پس از تصلیب وی، در سال های ٢٧ تا ٣٣ بعد از میلاد، صورت گرفته است و یکی از روزهای تعطیل در تقویم مسیحی است که یکشنبه ای در ماه مارس یا آوریل است.
مسیحیان معتقد به کتاب مقدس، رستاخیز مسیح را آغازگر خلقت تازه می‌دانند زیرا خدا در پی آن است که همه ی آفرینش خود را از نو احیا کند و از مؤمنان به خود نیز دعوت کرده تا در این پروژه ی نوسازی با او همکاری کنند.
روز عید پاک به پایان دوره ی پنجاه روز کلیسای که به عید پنجاهه ختم می‌شود اطلاق می‌شود. این روز را از طرفی یکشنبه ی رستاخیز نیز تعبیر کرده اند. کلیساهای مسیحی در چنین روزی مراسم مختلفی را برگزار می کنند که این مراسم در کلیساهای غربی و شرقی با یکدیگر تفاوت دارد.
واژه شناسی و ریشه ی تاریخی
عید پاک در پایان هفته ی مقدسی است که عیسی وارد اورشلیم می‌شود و توسط سربازان رومی دستگیر و پس از تحمل مصائب و سختی ها بر فراز تپه جلجتا در اورشلیم مصلوب می‌شود. اما ایمان مسیحیان مبتنی بر مرگ و قیام مسیح است. آن ها بر این باور هستند که تمام ادعاهای مسیح به وسیله ی قیامش تأیید می شود. رستاخیر مسیح ثابت می کند که تمام گفته های او درست بوده و او واقعاً مسیح است. “با زنده شدنش پس از مرگ با قدرتی عظیم ثابت نمود که از لحاظ قدوسیت خدایی، او پسر خداست.”
از سویی دیگر، برخی از برجسته ترین صاحب نظران و الاهیدانان، تحت تأثیر جهان‌بینیِ عقل‌گرایانه ی خود، یا منکر رخداد رستاخیز شده اند و یا با تلقی آن به عنوان نمادی اسطوره ای، کوشیده اند تا این “رستاخیز” را در قالب تازه ای تفسیر کنند و معانی الاهیاتی جدیدی را، با در نظر گرفتن ملزومات دنیای نو، بر آن حَمل کنند. این گروه از متفکران با اینکه ممکن است در مواردی با یکدیگر اختلاف نظر داشته باشند، اما همگی در این نکته هم صدا هستند که رستاخیز به معنای “واقعی و عینی و بدنی” رخ نداده است.
به هر حال، روز رستاخیز عیسی مسیح از مردگان یکی از مهمترین اعیاد مسیحیان است. روز یکشنبه برای اولین بار از سوی شورای نیقیه در سال ۳۲۵ میلادی رسما به عنوان روز قیام مسیح معرفی شد و بدین ترتیب مسیحیان روز یکشنبه را جایگزین روز شنبه یا “شبات” کردند که مطابق شریعت یهود، روز استراحت مذهبی یهودیان بود.
قیام مسیح از مردگان همه ساله در اواخر ماه مارس یا اوایل آوریل، در آغاز بهار جشن گرفته می شود. بد نیست دیده شود در پسِ عنوان و تاریخ این عید که در بین فارسی زبانان به “عید پاک” و در دنیای انگلیسی زبان به “ایستر” معروف است، چه سنتی نهفته است.
عنوان “پاک” برخلاف آنچه برخی تصور می‌کنند، ربطی به “پاکی” و “تمییزی” ندارد، بلکه ترجمه ی فرانسوی عید قیام است. واژه فرانسوی “پاک” نیز خود از واژه ی لاتین “پاسخا” (Paskha) مشتق شده است که ریشه اش همان واژه عبری “پسَح”، مهمترین عید یهودیان است. علت این است که مصلوب شدن عیسی مسیح در هفته ای اتفاق افتاد که یهودیان بره پسح یا فصح را به یادبود خروج قوم یهود از اسارت مصر قربانی می کردند. درست همانطور که در شب واقعه ی پسح، خون بره که بر سر در منازل قوم خدا پاشیده شده بود سبب رهایی آنان گردید، در واقعه صلیب و قیام مسیح نیز خون بره خدا سبب رهایی و رستگاری قوم جدید خدا شد.
و اما در این مورد که واژه انگلیسیِ Easter از کجا آمده است دو نظر وجود دارد. برخی از محققین آن را برگرفته از لغت Easter می‌دانند که نام الهه ی نور یا بهار در میان اقوام آنگلوساکسون بود. آنگلوساکسون‌ها این الهه را مظهرِ نور در حال تزاید می دانستند که نوید دهنده ی رسیدن بهار و آغاز سال بود. به همین دلیل امروزه در آلمان جشنی سنتی به‌نام Ester وجود دارد که در آن مردم تخم مرغ های قرمز رنگ به نشانه ی تولد دوباره به یکدیگر می دهند.
برخی دیگر معتقدند که عنوان Easter از لغت Eostarun در زبان قدیمی آلمان به معنی “فجر” یا “سپیده دم” آمده است. شبیه همین لغت در زبان آلمان قدیم به معنی “سفید” نیز هست. جالب است که عید قیام از دیرباز روزی “سفید” دانسته می شد چون مسیحیانی که در این روز برای اولین بار غسل تعمید می گرفتند، به مناسبت جشن قیام مسیح جامه هایی سفید می پوشیدند.
مسیحیان معتقد به کتاب‌مقدس، رستاخیز مسیح را آغازگر خلقت تازه می‌دانند زیرا خدا در پی آن است که همه ی آفرینش خود را از نو احیا کند و از مؤمنان به خود نیز دعوت کرده تا در این پروژه ی نوسازی با او همکاری کنند.
شام آخر
شامگاه پنجشنبه عیسی مسیح یاران نزدیک خود (حواریون) را فرا خواند تا با او شام بخورند. در این مهمانی، او به آن ها نان و شراب عرضه کرد، سپس برای آن ها سخنرانی کرد و خبر داد که به زودی دستگیر خواهد شد.
پس از پایان شام، بر اساس روایات یکی از حواریون، به نام یهودا اسخریوطی، مخفیانه به نزد حاکمان رومی رفت و در ازای پولی ناچیز مخفیگاه مسیح را به آن ها لو داد و زمینه ی دستگیری او را فراهم کرد. در پایان شب، وقتی حواریون به بستر خواب رفتند، مسیح به تنهایی به بالای کوه زیتون رفت و به مناجات پرداخت و دانست که عقوبتی سخت در انتظار اوست. سحرگاه جمعه (آدینه نیک) سربازان رومی مسیح را در موضعی به نام “باغ جتسمانی” دستگیر کردند و به مقر فرماندهی بردند. حاکمان رومی اورشلیم، به تحریک “رؤسای کهنه و مشایخ قوم”، مسیح را پس از شکنجه و آزار فراوان، واداشتند که صلیبی سنگین را بر روی دوش تا بالای تپه جلجتا حمل کند.
“جمعه نیک” روز سوگواری است. پیروان کلیسا در این روز معمولا از خوردن گوشت پرهیز می کنند. در این روز هم سبزی خواری و هم سبزه کاری توصیه شده است. روز شنبه را، که روز خاکسپاری مسیح است، اهل کلیسا به عبادت و تأمل و خویشتن داری برگزار می کنند.
مطابق روایت، در سومین روز پس از تصلیب، یاران و نزدیکان مسیح سپیده دم به مدفن او رفتند تا جسد را تدهین کنند، اما عیسی را نیافتند و دانستند که به سوی “پدر خداوند” رفته است.
مسیحیان امروز در “شنبه مقدس” معمولاً به خانه تکانی و خرید و آشپزی و تدارک بساط روز عید پاک مشغول هستند.
روزهای یکشنبه و دوشنبه در همه خانه ها جشن برگزار می شود، که با شادمانی و بزم همراه است. غذای اصلی در این روز معمولا از گوشت بره است.
عید پاک در مسیحیت غربی
جشن عید پاک به شیوه های مختلفی در میان مسیحیان غربی برگزار می شود. مراسم سنتی و عبادی عید پاک در میان کاتولیک‌ها، لوتری‌ها و انگلیکن ها از شنبه مقدس با مراسم شامگاهی عید پاک آغاز شده که به عنوان مهمترین عبادت سال محسوب می‌شود. این مراسم در تاریکی مطلق که در آن تنها یک شمع به نماد بلند شدن مسیح (ع) از دنیای مردگان روشن می شود و دعای ویژه ی عید پاک منسوب به “سنت آمروس” از میلان قرائت می شود.
پیش از این مراسم بخش هایی از عهد قدیم قرائت می شود که عمدتا داستان آفرینش، قربانی اسحاق، گذشتن از دریای سرخ و پیش بینی ظهور مسیحی از عهد قدیم کتاب مقدس انتخاب می شود. این بخش از مراسم روز عید پاک با سرود روحانی حمد خداوند و قرائت هایی از رستاخیر در انجیل به نقطه ی اوج خود می رسد. موعظه ی پس از قرائت انجیل نیز از برنامه های این روز محسوب می شود. در قدیم، عید پاک به عنوان مناسب ترین زمان برای تعمید محسوب می شد که اکنون این سنت تنها در کلیسای کاتولیک رم صورت می گیرد. مراسم شامگاهی عید پاک با برگزاری عشای ربانی یا قربانی مقدس خاتمه می یابد.
مراسم دیگر عید پاک در روز یکشنبه برگزار می شود. برخی از کلیساها ترجیح می دهند این مراسم شبانگاهی را در ساعات اولیه ی صبح یکشنبه برگزار کنند، البته تا شنبه شب، برخی از کلیساها نیز پیش از روشن کردن شمع به قرائت عهد قدیم می پردازند.
در کشور فیلیپین که اکثریت جمعیت آن را مسیحیت کاتولیک تشکیل داده اند، صبح روز عید پاک با جشن بسیار شادی همراه است که طی آن مجسمه های بزرگی از عیسی مسیح (ع) و حضرت مریم (ع) را در کنار یکدیگر گذاشته و علت آن را اولین دیدار مسیح با مادر خود پس از رستاخیز عنوان می‌کنند.
عید پاک در مسیحیت شرقی
عید پاک مهمترین و بنیادی ترین عید ارتدکس شرقی محسوب می شود و دیگر مراسم دینی چون کریسمس در تقویم ارتدکس شرقی از درجه ی دوم اهمیت برخوردار است. این امر بیشتر در فرهنگ کشورهایی به چشم می‌خورد که به صورت سنتی اکثریت جمعیت آنها را ارتدکسها تشکیل داده اند. برخی از تحلیلگران مسیحیت سنت های کلیساهای شرقی را اصلی و غنی توصیف می کنند و از سوی دیگر سنت هایی را که زمان عید کریسمس اجرا می شود را اصولا منسوب به کشورهای غربی چون آلمان یا ایالات متحده آمریکا می دانند.
البته این امر بدان معنا نیست که کریسمس و دیگر مراسم عبادی در تقویم دینی مسیحیت نادیده انگاشته می شود، بلکه این رویدادها نیز در جای خود از اهمیت بسیاری برخوردار است، نقطه ی اوج مراسم دینی مسیحیت روز رستاخیر مسیح محسوب می شود. عید پاک تحقق هدف رسالت مسیح (ع) بر زمین است و این امر در سرودهای روحانی که در این روز خوانده می شود نیز مورد تأکید قرار می گیرد.
علاوه بر روزه گرفتن، صدقه دادن و دعا کردن، مسیحیان ارتدکس باید از تمام فعالیت های اضافه پرهیز کنند. بر اساس سنت های ارتدکس، در عصر روز شنبه ی مقدس پس از ساعت ۱۱ شب مراسم آغاز می شود و تمام چراغ ها و روشنایی های ساختمان کلیسا خاموش می شود و تنها یک شعله ی کوچک در محراب روشن می شود و یا این که در ابتدا کشیش شمع خود را روشن کرده و پس از آن شمع های دیکون ها را روشن می کند و آن ها نیز شمع های شرکت کنندگان در کلیسا را روشن خواهند کرد. درست زمان نیمه شب مراسم دعای ویژه ی نماز صبح برگزار می شود. سهیم شدن در غذای خود با دیگران نیز از رسوم این ایام محسوب می‌شود.
روز پس از شنبه مقدس که روز عید پاک محسوب می شود هیچ مراسم عبادی برگزار نمی شود؛ چرا که مراسم آن روز در ساعات اولیه بامدادی به اتمام رسیده است، اما عصر عید پاک مراسم دعای عصرگاهی و سهیم کردن دیگران در یک وعده ی غذایی برگزار می شود. در این مراسم که در طول چند قرن اخیر به یک رسم تبدیل شده کشیش و دیگر حاضران در کلیسا یک بخش از انجیل یوحنا را به هر زبانی که می توانند قرائت می کنند.
هفته ای که پس از یکشنبه ی عید پاک می آید به هفته ی روشن شهرت دارد که روزه گرفتن ممنوع اعلام شده است و مسیحیان زمان دیدار با یکدیگر می گویند مسیح برخاسته است و در پاسخ می شنوند که به راستی که او برخاسته است.
عید پاک و باورهای آیین مسیحیت
از روز چهارشنبه ی هفته ی عید پاک تا روزی که مسیح را به صلیب می کشند، نکاتی هست که باید از سوی معتقدان این دین رعایت شود و گرنه ممکن است انسان، گرفتار بلا یا مصیبتی گردد. از جمله ی آن ها می توان به این موردها اشاره کرد:
در همه جا باید سکوت حاکم باشد و حتی زنگ هیچ کلیسایی نیز به صدا در نیاید.
تمام وسایلی که دارای چرخ هستند و یا گرد و مدوّرند، نباید مورد استفاده قرار گیرند؛ مانند چرخ نخ ریسی، آسیاب دستی، راندن گاری و وسایل چرخدار. آهنگری و هیزم‌شکنی و نظایر آن نیز ممنوع است.
چنین باوری ریشه در این مسئله داشت که در این روزها جادوگران به طرف محلی به نام “بلاکولا” (تپه ی آبی رنگ)، در پروازند تا جشن بزرگ خود را بر پا دارند و تا صبح روز عید پاک به خانه بر نمی گردند. در این زمان، تأثیر جادو و جنبل بر انسان از هر وقت دیگر بیشتر است. به همین مناسبت در آن شب، آتش فراوان روشن می کردند و ترقه می زدند تا به این وسیله آن ها را بترسانند.
مردم هرگز نباید جارو و یا هر چه را که دسته ی بلند داشته باشد بیرون از خانه بگذارند. زیرا که جادوگران آن را بر می‌دارند و بر آن پرواز می کنند.
خرگوش و تخم مرغ های رنگی عید پاک
خرگوش عید پاک که به خرگوش بهار شهرت داد در بخش هایی از ایالات متحده به عنوان خرگوش اساطیری که در روز عید پاک به کودکان هدیه می دهند شناخته شده است و ریشه ی آن به فرهنگ های اروپای غربی باز می گردد.
فرهنگ ارائه ی تخم مرغ توسط یک خرگوش از سوی پروتستان های آلمان به وجود آمده که می خواستند از سنت خوردن تخم مرغ رنگی کاتولیک ها در روز عید پاک پرهیز کنند و از سویی هم نمی خواستند فرزندان خود را با سنت های روزه داری کاتولیک آشنا کنند؛ چرا که در مذهب کاتولیک مسیحیت، خوردن تخم مرغ در ایام روزه ممنوع بود و به همین دلیل تخم مرغ در روز عید پاک فراوان بود.
از این رو، ایده ی خرگوشی که تخم مرغ به کودکان هدیه می‌دهد توسط مهاجران آلمانی به ایالات متحده راه یافت. هم اکنون در برخی از ایالت های آمریکا، بزرگسالان تخم مرغ رنگی ها را پنهان می‌کنند تا کودکان آن ها را پیدا کنند و در برخی دیگر از ایالت ها تخم مرغ های عید پاک را هدیه ی خرگوش می دانند.
تخم مرغ رنگ شده و خرگوش از نمادهای عید پاک هستند. در باور مردم، خرگوش ها در این روز وارد لانه ی مرغ ها شــده و تخم‌مـرغ های آن هـا را می دزدنـد. بنابراین مـردم تلاش می‌کننـد با رنگ آمیـزی تخم مـرغ ها آنهـا را از دیـد خرگـوش ها پنهـان کننـد.
