وضع مسیحیان تحت حکمرانی اعراب
تصرف ایران بوسیله اعراب سبب تنزل و انحطاط دین زرتشت شد و آنها که در زمان ساسانیان پیروان مسیح را جفا می رساندند در این زمان خودشان تحت فشار اعراب قرار گرفتند و مجبور شدند یا مسلمان شوند یا به حکمرانان اعراب جزیه بدهند. عده زیادی از ایرانیان که راضی بقبول این دو پیشنهاد نگردیدند ناچار وطن خود را ترک کرده و به هندوستان رفتند. پارسیان امروز هندوستان فرزندان همان ایرانیان فراری هستند که تاب تحمل ظلم اعراب را نیاوردند.
وضع مسیحیان ایرانی در اینزمان باین بدی نبود یعنی زیاد هم با گذشته فرقی نداشت بدین معنی که سابقاً زیر دست زرتشتیان بودند و در این زمان زیر دست اعراب مسلمان افتادند، ولی چون مسیحیان در جنگ با اعراب دخالتی نکردند، اعراب هم در ابتدا با کمال مهربانی با مسیحیان رفتار می کردند. فرمانروایان اسلامی مسیحیت و یهودیت و رزتشت را جزو اقلیتهای مذهبی تحت شرایطی که در حقیقت آنها را رعایای درجه دوم می کرد پذیرفتند.
بعد از پایان جنگ ایران با اعراب مسیحیان کمکهای شایانی در اداره مملکت به اعراب کردند و مقامات مهمی از قبیل طبابت، مستشاری دربار، مترجمی و غیره را اشغال کردند. همین مسیحیان کتب و نوشته های افلاطون، ارسطو و سایر فیلسوفان یونانی را بزبان عربی ترجمه نمودند و صنایع و فنون خود را به اعراب بی تمدن تعلیم دادند. اطلاعات اعراب از طب یونانی کاملاً از مدرسه معروف طب جندی شاپور بود که مدت ۲۰۰ سال بوسیله مسیحیان اداره می شد و تمامی شهرت عصر طلائی هارون الرشید فقط در نتیجه همکاری و زحمات مسیحیان ایرانی بود. گرچه کاهی اعراب نسبت به مسیحیان اذیت و آزاری روا می داشتند ولی هرگز این جفاها بشدت جفاهای زمان ساسانیان و زرتشتیان نبود.
در آن زمان در کلیساها عبادت نامه ها و سرودها بزبان آشوری قدیم بود و با اینکه در قرن پنجم خیلی سعی شد که همه را بزبان پهلوی ترجمه کنند، ولی موفق نشدند ولی در فارس اعتقادنامه ای بزبان فارسی نوشته شد و این اولین اعتقادنامه فارسی زبان بود.
در دوره اسلام مخصوصاً دردوران حکومت خلفای عباس حس ملیت و فرهنگ اصیل ایرانی خیلی مورد توجه واقع شد و برای حفظ زبان و خط و تاریخ ایران زحمات زیادی کشیده شد و فردوسی هم با تنظیم شاهنامه بزرگترین خدمت را به تجدید حیات و آداب و رسوم و فرهنگ ایران و خط و زبان فارسی کرد. بطوریکه خودش نوشت:
بسی رنج بردم در این سال سی عجم زنده کردم بدین پارسی
اعراب از لحاظ فرهنگ و ادب و تاریخ قابل مقایسه با ایرانیان نبودند. برتری و تقوی ایرانیان در تمدن و علوم سالها بود که بر سایر ملل معلوم بود و به این دلیل از حکمرانی اعراب متنفر بودند تا اینکه بالخره در سال ۷۵۰ میلادی ابوالعباس السفاح علم مخالفت را با خلفای بنی امیه که در ایران حکومت می کردند برافراشت و بعد از دو سال مبارزه موفق شد بعنوان اولین خلیفه عباس در مسجد کوفه نماز بگذارد و باینطریق خلافت عباسیان شروع شد. عباس از منسوبین محمد بود و با کمک ابومسلم خراسانی موفق شد که خلافت را بدست آورد
